Béo phì: Nguyên nhân, dấu hiệu, cách điều trị và phòng ngừa

1Béo phì là gì?

Béo phì là tình trạng dư thừa chất béo trong cơ thể, hiện nay chưa có phương pháp đo trực tiếp lượng mỡ trong cơ thể. Do đó, để đánh giá béo phì người ta dựa vào tương quan giữa chiều cao và cân nặng để ước tính lượng mỡ trong cơ thể.

Để đánh giá một người có béo phì hay không, người ta dựa vào chỉ số khối của cơ thể (BMI) hoặc đo chu vi vòng eo. Chỉ số BMI được tính theo công thức: BMI = trọng lượng (kg) ÷ (chiều cao x chiều cao)(m). Với người châu Á, người có chỉ số BMI lớn hơn hoặc bằng 25, được đánh giá là béo phì.

Béo phì đã trở thành một vấn nạn ở các nước phát triển. Theo thống kê trên cả nước Việt Nam, tỷ lệ béo phì năm 2010 là 2,6% đến năm 2014 tỷ lệ này là 3,6%, tương đương với tốc độ tăng là 38%.

Theo một thống kê khác vào năm 2021, tỷ lệ béo phì ở Hà Nội và TP.HCM chiếm 18% số người béo phì trên cả nước [1].

Béo phì là tình trạng tăng quá mức khối lượng mỡ trong cơ thể

2Nguyên nhân gây ra béo phì

Hầu hết các nguyên nhân dẫn tới béo phì đều liên quan đến thói quen ăn uống không lành mạnh (cung cấp nhiều calo) và lối sống tĩnh tại (ít vận động).

Chế độ ăn uống không lành mạnh

Lượng calories: cơ thể hoạt động được vào nguồn năng lượng (calo) cung cấp cho cơ thể. Khi lượng thức ăn nạp vào cung cấp cho cơ thể nhiều hơn năng lượng mà cơ thể tiêu thụ cho các hoạt đông như tiêu hoá, hô hấp, vận động thể chất sẽ gây ra tình trạng thừa cân và béo phì.
Thực phẩm nhiều đường: các thực phẩm chứa nhiều đường cung cấp rất nhiều năng lượng cho cơ thể chúng ta. Khi cơ thể không sử dụng hết, đường cũng được chuyển thành mỡ để dự trữ năng lượng cho cơ thể).
Hội chứng ăn đêm (NES): là một chứng rối loạn ăn uống. Người mắc hội chứng này thức dậy nhiều lần trong đêm để ăn, không kiểm soát được cảm giác muốn ăn vào lúc nửa đêm. Tình trạng này kéo dài sẽ cung cấp thừa năng lượng cho cơ thể gây ra thừa cân, béo phì.

Chế độ ăn uống không lành mạnh gây béo phì

Do hormone trong cơ thể

Một số hormone có thể gây tăng cân nếu nồng độ của chúng thay đổi quá nhiều so với bình thường. Một số hormone ảnh hưởng đến cân nặng có thể kể đến như:

Khi không đủ hormone tuyến giáp (bệnh suy giáp) làm cho làm giảm các quá trình chuyển hóa trong cơ thể, cơ thể luôn cảm thấy mệt mỏi, không muốn hoạt động, năng lượng sử dụng cũng ít hơn gây nên béo phì.
Dư thừa insulin trong cơ thể. Khi đó, chúng ta sẽ tăng cường cung cấp thức ăn để làm giảm tình trạng này.
Mất cân bằng serotonin do stress kéo dài, mất ngủ, chế độ ăn thiếu vitamin, sẽ dẫn đến mệt mỏi, trầm cảm. Chúng ta thường tìm đến các thực phẩm chứa nhiều đường để giải tỏa tâm trạng nên cung cấp quá nhiều năng lượng dư thừa.
Quá nhiều cortisol giảm cảm giác ngon miệng, giảm chuyển hoá mỡ bụng thành năng lượng hiệu quả, từ đó làm tăng tích trữ mỡ gây béo phì. Đặc biệt là khi mỡ tích tụ nhiều ở vùng bụng làm tăng nguy cơ tim mạch..
Testosterone có tác dụng đốt cháy mỡ thừa trong cơ thể. Tình trạng suy giảm testosterone sẽ làm giảm quá trình này gây béo phì.

Nồng độ hormone thay đổi gây béo phì

Yếu rố di truyền

Các nhân tố di truyền ảnh hưởng tới sự đốt cháy năng lượng tiêu hao, cách sử dụng năng lượng có hiệu quả, sự sinh nhiệt thông qua các hoạt động và cả việc phân bố mỡ trong cơ thể. Vì vậy, béo phì có xu hướng gia đình.

Gia đình có bố và mẹ béo phì thì khả năng con cái bị béo phì là 80%, trong khi bố mẹ không béo phì thì tỷ lệ này chỉ là 7% [2].

Các yếu tố tâm lý

Các tình trạng tâm lý như stress, hoảng loạn ngoài việc tăng sản xuất cortisol, còn dẫn đến việc chúng ta ưu tiên lựa chọn những thực phẩm chứa nhiều đường để kích thích não bộ sản xuất hormone giải toả những cảm xúc tiêu cực này.

Sử dụng một số loại thuốc

Một số loại thuốc có tác dụng phụ gây tăng cân như thuốc chống trầm cảm (amitriptylin, diphenhydramin,…), thuốc chống động kinh (acid valproic,…), thuốc trị tiểu đường (insulin, pioglitazon, sitagliptin,…) và thuốc chẹn beta (propranolol, atenolol, bisoprolol,…)

Thiếu vận động thể chất

Thiếu hoạt động thể chất đã làm giảm lượng calo được tiêu hao trong ngày. Năng lượng thừa sẽ được chuyển hóa thành mỡ để dự trữ.

Hiện nay lối sống tĩnh tại, hoạt động và giải trí đều thu hẹp chỉ trong điện thoại, máy vi tính, văn phòng càng làm tăng nguy cơ dẫn đến béo phì.

Không ngủ đủ giấc

Ngủ không đủ giấc sẽ tăng lượng hormone leptin (tham gia vào quá trình kiểm soát cảm giác đói/no của cơ thể) làm tăng cảm giác thèm ăn. Từ đó sinh ra rất nhiều năng lượng thừa cho cơ thể. Mặt khác, leptin cũng tăng sản xuất mỡ cho cơ thể gây nên tích tụ mô mỡ nhiều.

3Dấu hiệu của béo phì

Dấu hiệu thường thấy nhất của béo phì chính là sự tăng trọng lượng cơ thể, hình thành nhiều mỡ thừa đặc biệt ở các vùng đùi, bụng, eo, ngực, bắp tay, bắp chân.

Một số đặc điểm khác có thể nhận biết béo phì là

Hội chứng ngưng thở khi ngủ: ngủ ngáy, ngưng thở khi ngủ.
Thức dậy nhức đầu, mệt mỏi.
Ban ngày thiếu tỉnh táo.

4Tác hại của béo phì

Béo phì là một bệnh liên quan chuyển hóa, do đó ảnh hưởng đến toàn thân, là yếu tố nguy cơ cao dẫn đến rất nhiều bệnh khác như:

Các bệnh lý liên quan đến tim mạch và mạch máu: tăng huyết áp, xơ vữa động mạch, phình động mạch, thiếu máu cơ tim cục bộ, nhồi máu cơ tim, suy tim, đột quỵ não,…
Các bệnh lý liên quan đến các hội chứng chuyển hóa: đái tháo đường type 2, mỡ máu (rối loạn lipid máu),…
Các bệnh lý liên quan đến hệ tiêu hoá: xơ gan (do gan nhiễm mỡ tiến triển), viêm tụy cấp, sỏi mật (sỏi túi mật, sỏi đường mật), rối loạn tiêu hoá (ợ hơi, ợ chua), …
Hội chứng ngưng thở khi ngủ: ngủ ngáy, phải thở bằng miệng khi ngủ.
Tăng nguy cơ mắc các bệnh ung thư: ung thư cổ tử cung, buồng trứng, vú, đại tràng, trực tràng, thực quản, gan, túi mật, tuyến tụy, thận và tuyến tiền liệt.
Các bệnh lý liên quan đến bệnh về khớp: béo phì làm tăng áp lực lên các khớp của cơ thể gây nên thoái hóa khớp, thoát vị đĩa đệm,…
Với phụ nữ mang thai: có thể gây nên đái tháo đường thai kỳ, nhiễm độc thai kỳ, tiền sản giật,…
Ảnh hưởng đến trí nhớ và nhận thức: dễ mắc bệnh Alzheimer và chứng mất trí nhớ.

Béo phì có thể ảnh hưởng đến nhiều mặt của cuộc sống.

Tâm lý tự ti, è dè, sợ bị đánh giá về ngoại hình.
Cơ thể khó di chuyển, khó hoạt động các hoạt động cần thể lực.

Béo phì gây nên nhiều tác hại nghiêm trọng

5Các chẩn đoán phát hiện béo phì

Các chẩn đoán béo phì bao gồm: chẩn đoán có phải béo phì hay không, chẩn đoán mức độ béo phì, chẩn đoán nguyên nhân (nếu có), chẩn đoán biến chứng.

Chẩn đoán có phải béo phì hay không và mức độ có thể dựa vào chỉ số BMI và vòng eo.

Chỉ số BMI: với người châu Á, có thể dựa vào chỉ số BMI riêng để đánh giá béo phì.

BMI	nhỏ hơn 18,5	từ 18,5 đến nhỏ hơn 23	từ 23 đến nhỏ hơn 25	từ 25 đến nhỏ hơn 30	từ 30 đến nhỏ hơn 40	từ 40 trở lên
Phân loại	gầy	bình thường	tiền béo phì	béo phì độ 1	béo phì độ 2	béo phì độ 3

Dựa vào chỉ số vòng eo: béo phì có vòng eo nữ lớn hơn 80cm và nam lớn hơn 90cm.
Với trẻ em phải dựa vào bảng BMI hoặc bảng so sánh chỉ số CN/CC theo từng lứa tuổi riêng biệt.

Chẩn đoán nguyên nhân: một số bệnh lý dẫn đến tăng cân như suy giáp, hội chứng Cushing, hội chứng buồng trứng đa nang, u tiết insulin,… nếu có yếu tố nguy cơ cần phải xét nghiệm để loại trừ.

Chẩn đoán biến chứng: đưa ra các xét nghiệm để tầm soát các bệnh lý liên quan như:

Mỡ máu (rối loạn lipid máu): cần đánh giá dựa trên các chỉ số như cholesterol toàn phần, LDL-cholesterol, HDL-cholesterol, triglycerid.
Đái tháo đường: đánh giá dựa trên các tiêu chí như chỉ số đường máu lúc đói, nghiệm pháp dung nạp glucose và chỉ số HbA1c.
Gan nhiễm mỡ: đánh giá dựa vào siêu âm ổ bụng và men gan.
Tầm soát các bệnh lý tim mạch: hỏi bệnh sử, khám lâm sàng và đo điện tâm đồ.

Đo vòng eo cũng là một cách nhận biết béo phì

6Khi nào cần gặp bác sĩ

Các dấu hiệu cần đến gặp bác sĩ

Nếu bạn thấy cân nặng bản thân đạt ngưỡng béo phì, gặp cảm giác mệt mỏi, hoa mắt, chóng mặt, lo lắng về cân nặng. Hoặc bạn đã cố gắng giảm cân nhưng không thành công nên đến các cơ sở y tế chuyên khoa để được đánh giá toàn diện.

Nơi khám chữa bệnh uy tín

Nếu có nhu cầu bạn có thể đến khoa Nội tiết của bất kỳ phòng khám, bệnh viện nào để có thể nhận được sự điều trị từ các bác sĩ. Có thể tham khảo một số bệnh viện lớn sau:

Tại Thành phố Hồ Chí Minh: Bệnh viện Chợ Rẫy, Bệnh viện Đại học Y dược TP.HCM, Bệnh viện Gia An,…
Tại Hà Nội: Bệnh viện Bạch Mai, Bệnh viện Nội tiết Trung Ương, Bệnh viện Lão khoa Trung ương, Bệnh viện Đại học Y Hà Nội…

7Phương pháp điều trị béo phì

Trong phạm vi bài này chỉ xoay quanh các bệnh nhân béo phì chưa có biến chứng. Trong các trường hợp này, sẽ thực hiện luyện tập và tuân theo chế độ ăn hợp lý, nếu không giảm được cần tham khảo ý kiến bác sĩ để dùng thuốc và các thủ thuật khác.

Xây dựng chế độ ăn hợp lý: cung cấp lượng calo ít hơn so với nhu cầu, nhằm kích thích cơ thể huy động năng lượng từ mô mỡ.

Giảm các thực phẩm liên quan đường, chất béo bão hòa: hạn chế các thức ăn liên quan đến mỡ động vật, các món rán, bánh ngọt,…
Bổ sung đầy đủ và cân đối các chất dinh dưỡng.
Ăn nhiều thực phẩm như rau xanh, trái cây chứa nhiều các chất như chất xơ, vitamin A, vitamin B, vitamin C, chất khoáng.

Tăng cường các hoạt động thể lực: Người béo phì nên duy trì chế độ hoạt động thể lực ít nhất 60 phút mỗi ngày để giúp cơ thể sử dụng năng lượng dự trữ. Tuy nhiên, thời gian hoạt động còn cần dựa vào mức độ béo phì để cân nhắc.

Liệu pháp hành vi (CBC): có thể đến bác sĩ tâm lý để thực hiện các tham vấn tâm lý liên quan đến các hội chứng ăn mất kiểm soát nhằm làm cho não bộ có những thay đổi tích cực, giải quyết các vấn đề tâm lý đang gặp phải.

Dùng thuốc: trong các trường hợp đặc biệt, phải dựa vào chỉ định của bác sĩ để dùng các thuốc ức chế sự thèm ăn. Tuyệt đối không được tự ý sử dụng.

Bupropion-naltrexone (Contrave): giảm cảm giác thèm ăn và lượng thức ăn nạp vào.
Liraglutide (Saxenda): giảm cảm giác thèm ăn và làm chậm quá trình tiêu hóa.
Orlistat (Alli, Xenical): giảm hấp thu chất béo từ ruột.
Topiramate (Qsymia): giúp người béo phì cảm thấy bớt đói.

Phẫu thuật: khi người bệnh không giảm được cân nhưng béo phì ảnh hưởng rất lớn đến sinh hoạt, bác sĩ có thể chỉ định làm một số can thiệp.

Đặt bóng vào dạ dày: bác sĩ đặt một quả bóng nhỏ vào dạ dày. Sau đó, bơm căng nước nhằm làm giảm khoảng trống trong dạ dày, giúp bạn sẽ cảm thấy no khi ăn ít thức ăn hơn.
Tạo hình ống dạ dày và thắt đai dạ dày: phương pháp này để làm giảm thể tích trong dạ dày, dễ làm cho cơ thể cảm thấy no hơn.
Phẫu thuật nối tắt dạ dày – ruột: phương pháp này có tác dụng thu nhỏ dạ dày tạo cảm giác nhanh no hơn.

Lưu ý: Mỗi phương pháp đều có chống chỉ định và các tác dụng phụ riêng, nên thảo luận với bác sĩ để biết rõ lợi ích và rủi ro trước khi đưa ra quyết định.

Các phương pháp điều trị béo phì

8Phương pháp phòng ngừa béo phì

Có một chế độ ăn uống phù hợp: cung cấp đủ lượng calo, không nên cung cấp nhiều. Tăng ăn nhiều thực phẩm giàu rau xanh và chất xơ. Cần đánh giá lượng calo khi đưa vào cơ thể.
Hạn chế dùng đồ ăn nhanh, đồ ăn nhiều giàu mỡ, đồ ăn chứa nhiều đường, đồ ăn đóng hộp.
Duy trì chế độ vận động hiệu quả: ít nhất 30 phút mỗi ngày và ít nhất 5 ngày mỗi tuần.
Ngủ sâu và đủ giấc: với thanh thiếu niên đang ở tuổi dậy thì

Phòng bệnh